SKKN Dạy hội thoại trong môn Tiếng Việt lớp 4 ở Tiểu học

Sáng kiến kinh nghiệm

PhÇn I: Nh÷ng vÊn ®Ò chung

I. Lí do chọn đề tài:

Trong cuốn Ngữ dụng học (GS - TS Đỗ Hữu Châu): Lời nói không chỉ

bao gồm sản phẩm của sự nói năng (văn bản) mà còn cả bao gồm các cơ chế (

sinh lí, tâm lí), những quy tắc điều khiển sự sản sinh ra các sản phẩm đó.

Sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp là hoạt động bình thường của mọi người.

Trong giao tiếp, hội thoại chiếm tỉ lệ thời gian rất lớn, nếu thống kê, có lẽ hội

thoại chiếm đến 70 - 80% thời gian con người sử dụng ngôn ngữ trong một

ngày. Nhiều việc đạt kết quả hay thất bại phụ thuộc vào kinh nghiệm tham gia

hội thoại của từng người. Ngôn ngữ được sử dụng chủ yếu trong hội thoại. Giáo

sư Đỗ Hữu Châu khẳng định: “Hội thoại là hình thức giao tiếp thường xuyên,

phổ biến của ngôn ngữ, nó cũng là hình thức cơ sở của mọi hoạt động ngôn ngữ

khác…”

(Đỗ Hữu Châu. Đại cương ngôn ngữ học - tập2, NXB Giáo dục-H.2003,

tr201).

Trong văn chương, hội thoại cũng chiếm vị trí quan trọng. Các nhân vật

trò chuện, trao đổi với nhau tạo nên nhiều cuộc hội thoại khác nhau trong dòng

diễn biến của cốt truyện. Các cuộc hội thoại góp phần bộc lộ tính cách nhân vật,

bộc lộ mâu thuẫn, thúc đẩy sự phát triển của tình tiết truyện, của các tính cách

nhận vật.

Hội thoại có vị trí quan trọng như thế trong đời sống và trong văn học

nhưng một thời gian dài nó không được quan tâm nghiện cứu, không được đưa

vào giảng dạy trong nhà trường; mhười ta cứ nghĩ rằng, trẻ dùng được tiếng mẹ

đẻ thì đương nhiên đã biết nói và nghe, đã biết hội thoại. Đây là một quan niệm

phiến diện. Việc đưa hội thoại vào nhà trường đã tạo ra những thay đổi quan

trọng trong nội dung cũng như trong phương pháp dạy tiếng mẹ đẻ và dạy ngoại

ngữ. Việc chú ý đến dạy hội thoại trong nhà trường giúp học sinh giao tiếp ngày

càng linh hoạt sinh động.

Chương trình môn tiếng Việt ở tiểu học năm 2000 đặt mục tiêu “ hình

thành và phát triển ở học sinh các kĩ năng sử dụng tiếng Việt (đọc, nói, nghe,

viết ) để học tập giao tiếp trong môi trường hoạt động của lứa tuổi”.

Xuất phát từ mục tiêu trên mà nội dung dạy tiếng Việt ở tiểu học đã chú

trọng đến dạy phát triển lời nói cho học sinh thông qua nội dung dạy hội thoại.

Lần đầu tiên, chương trình môn tiếng Việt ở tiểu học đưa hội thoại thành một

nội dung học tập. Các chương trình này quy định các kĩ năng cần rèn luyện

trong phần nội dung chương trình và mức độ cần đạt được trong phần chuẩn

kiến thức và kĩ năng.

Vũ Thị Hồng

- 1 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

Mặc dù hội thoại đã được đưa thành một nội dung học tập trong chương

trình môn Tiếng Việt ở tiểu học, nhưng để hiểu rõ hơn về hội thoại và thực hiện

giảng dạy các bài học có nội dung hội thoại còn là một khó khăn đối với giáo

viên. Qua thực tế giảng dạy và học hỏi kinh nghiệm, tôi chọn nghiên cứu và tìm

hiểu về đề tài: “Dạy hội thoại trong môn Tiếng Việt lớp 4 ở tiểu học”.

II. Mục đích nghiên cứu:

Nghiên cứu đề tài nhằm:

1.Tìm hiểu nội dung dạy hội thoại và việc dạy hội thoại trong môn tiếng

Việt ở Tiểu học.

2. Đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy nội dung hội

thoại ở tiểu học.

III. Nhiệm vụ nghiên cứu:

1/ T×m hiÓu nội dung dạy hội thoại trong môn tiếng Việt lớp4

2/ T×m hiÓu thùc tr¹ng dạy hội thoại trong m«n tiếng Việt líp 4 ë Tr-êng

TiÓu häc C¸t Linh.

3/ T×m hiÓu nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng.

4/ §Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy nội

dung hội thoại trong môn tiếng Việt.

IV. Phương pháp nghiên cứu:

1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu.

2. Phương pháp điều tra.

3. Phương pháp thực nghiệm sư phạm

Vũ Thị Hồng

- 2 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

PhÇn II: Néi dung vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu

Ch-¬ng I: C¬ së lÝ luËn cña ®Ò tµi

I. Hội thoại:

1.“ Hội thoại là hoạt động giao tiếp bằng lời ở dạng nói giữa các nhân

vật giao tiếp nhằm trao đổi các nội dung miêu tả và liên các nhân theo đích

được đặt ra”.

( Đỗ Hữu Châu - Bùi Minh Toán. Đại cương ngôn ngữ học, tập 1. NXB

Giáo dục - Hà Nội ).

“ Hội thoại là cuộc giao tiếp bằng lời (ở dạng nói hay dạng viết ) tối thiểu

giữa hai nhân vật về một vấn đề nhằm đạt đích đã đặt ra”.

( Nguyễn Trí. Một số vấn đề dạy hội thoại cho học sinh tiểu học. NXB

Giáo dục 2008 )

Ví dụ: Đoạn truyện sau trong câu chuyện “ Chuỗi ngọc Lam” ( tiếng Việt

5, tập 1) là một cuộc hội thoại:

Chiều hôm ấy có một em gái nhỏ đứng áp trán vào tủ kính cửa hàng của

Pi-e, nhìn từng đồ vật như muốn kiếm thứ gì. Bỗng em ngửng đầu lên:

- Cháu có thể xem chuối ngọc lam này không ạ?

Pi-e lấy chuỗi ngọc, đưa cho cô bé. Cô bé thốt lên:

- Đẹp quá! Xin chú gói lại cho cháu!

Pi-e ngạc nhiên:

- Ai sai cháu đi mua?

- Cháu mua tặng chị cháu nhân lễ Nô - en. Chị đã nuôi cháu từ khi mẹ

cháu mất.

- Cháu có bao nhiêu tiền?

Cô bé mở khăn tay, đổ lên bàn một nắm xu:

- Cháu đã đập con lợn đất đấy!

Pi-e trầm ngâm nhìn cô bé. Rồi vừa lúi húi gỡ mảnh giấy ghi giá tiền, anh

vừa hỏi:

- Cháu tên gì?

- Cháu là Gioan

Anh đưa Gioan chuỗi ngọc gói trong bao lụa đỏ:

- Đừng đánh rơi nhé!

Cô bé mỉm cười rạng rỡ, chạy vụt đi. Cô đâu biết chuỗi ngọc này Pi-e

dành để tặng vợ chưa cưới của mình, nhưng rồi một tai nạn giao thông đã cướp

mất người anh yêu quý.

Vũ Thị Hồng

- 3 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

Cuộc hội thoại này có những đặc điểm chính:

* Nhân vật tham gia hội thoại: Gioan (cô bé mồ côi, người mua hàng ) và

Pi-e ( chủ cửa hàng, người bán hàng ).

* Nội dung chính của cuộc thoại: là cuộc trao đổi, thoả thuận xung quanh

việc mua, bán chuỗi ngọc lam.

* Đích của cuộc hội thoại: Gioan muốn tìm mua một kỉ vật để tặng người

chị nhân ngày lễ Nô-en. Pi-e muốn bán được hàng. Kết thúc cuộc thoại cả hai

nhân vật đề đạt được đích đặt ra.

* Diễn biến cuộc thoại: Pi-e từ ngạc nhiên đã chuyển sang ưng thuận bán

cho bé Gioan chuỗi ngọc lam với giá là tất cả số xu em có được do đập con lợn

đất. còn Gioan ra về trong niềm sung sướng vì nhận được món quà lưu niệm để

tặng chị.

2. Hội thoại và độc thoại:

Độc thoại là lời một người nói với một hay nhiều người nghe, không cần

lời đáp lại.

Ví dụ: Lời của anh chiến sĩ nói với các em học sinh trong bài “Trung thu

độc lập” ( tiếng Việt 4, tập 1)

Độc thoại cũng có thể là lời một người tự nói với mình.

Ví dụ: Thế Lữ đã mượn lời con hổ trong vườn bách thú tự nói với chính

mình trong bài “Nhớ rừng”.

Còn hội thoại là cuộc trò chuyện tối thiểu giữa hai người trong đó họ

luân phiên đổi vai, lúc là người nói, lúc là người nghe, lúc người này nói thì

người kia nghe và ngược lại.

3.Phân loại hội thoại:

3.1. Phân loại theo số người tham gia:

Căn cứ vào số người tham gia hội thoại ta có:

• Song thoại: cuộc hội thoại của hai người. VD: Cuộc hội thoại trong bài

“ Chuỗi ngọc lam”.

• Tam thoại: cuộc hội thoại có ba người tham gia

• Đa thoại: cuộc hội thoại có nhiều người tham gia VD: cuộc hội thoại

trong bài “ Ở lại với chiến khu” ( TV3, tập 2).

3.2.Phân loại theo cương vị và vai trò của người tham gia hội thoại:

Theo cương vị và vai trò cảu người tham gia hội thoại, người ta chia thành

các cuộc hội thoại được điều khiển và không được điều khiển.

3.3.Phân loại theo hình thức của của cuộc hội thoại:

Gồm: cuộc hội thoại chính thức hay không chính thức, trang trọng hay

bình thường, dân dã…

II. Bản chất của hội thoại:

Hội thoại vừa là một hiện tượng giao tiếp bằng ngôn ngữ vừa là một hiện

tượng xã hội.

III. Các nhân tố giao tiếp và hội thoại:

1. Ngữ cảnh:

1.1. Nhân vật hội thoại: Là những người tham gia hội thoại.

Vũ Thị Hồng

- 4 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

Mối quan hệ giữa các nhân vật tham gia hội thoại có thể được biểu hiện

qua sơ đồ sau:

1.2. Hiện thực bên ngoài hội thoại:

Gồm nhiều yếu tố tác động lẫn nhau, có thể sơ đồ hoá như sau:

Vũ Thị Hồng

Trường Tiểu học Cát Linh

- 5 -

Sáng kiến kinh nghiệm

2. Ngôn ngữ:

Hội thoại là quá trình sử dụng ngôn ngữ làm công cụ giao lưu giữa người

với người. Để có thể sử dụng ngôn ngữ đạt hiệu quả cao trong hội thoại, người

tham gia hội thoại cần chú ý đến những vấn đề như: đặc điểm của ngôn ngữ nói,

ngữ vực và ngôn ngữ cá nhân.

2.1. Đặc điểm của ngôn ngữ nói:

Ngôn ngữ có hai dạng là ngôn ngữ viết và ngôn ngữ nói. Hai dạng của

ngôn ngữ có nhiều đặc điểm chung (cùng dung chung kho từ vựng, hệ thống các

quy tắc ngữ pháp và phong cách, cùng chịu sự chi phối của các đặc điểm về

truyền thống và văn hoá dân tộc…), nhưng mỗi dạng ngôn ngữ lại có những đặc

điểm riêng khác nhau. Ngôn ngữ nói có những đặc thù:

➢ Có thể sử dụng tất cả các lớp từ trong vốn từ cảu một ngôn ngữ.

➢ Thường sử dụng các cấu trúc ngư pháp đơn giản, giản lược… kể cả các

cách diễn đạt không theo quy tắc ngữ pháp chuẩn mực, nói tắt…

➢ Chú trọng sử dụng ngữ điệu đê diễn đạt một số nội dung thong tin và nội

dung liên quan đến tình cảm, biểu đạt thái độ … của người nói.

➢ Được sự phụ trợ rất có hiệu quả của các yếu tố phi ngôn ngữ của người

tham gia hội thoại.

2.2. Ngữ vực:

Trong giao tiếp, có những chuẩn mực ngôn ngữ được cả xã hội hoặc cộng

đồng thừa nhận; bên cạnh đó lại có các phương ngữ địa lí, các loại biệt ngữ xã

hội…

Còn căn cứ vào vách dùng có thể nói đến các ngữ vực khác nhau:

❖ Ngữ vực quy thức: dùng để nói với những người quen biết ít hoặc chưa

quen biết. VD: Lời nói của các em bé với cụ già ngồi tư lự ven đường

trong câu chuyện Các em nhỏ và cụ già.

Vũ Thị Hồng

- 6 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

❖ Ngữ vực thân tình: dung để giao tiếp giữa những người có quan hệ than

thiết với nhau

❖ Ngữ vực quy nghi thức: dung để giao tiếp giữa những người tuy có biết

nhau nhưng không than thiết.

2.3. Ngôn ngữ cá nhân:

Ngôn ngữ mỗi cá nhân dung khi giao tiếp, hội thoại đều có dấu ấn của

ngôn ngữ chuẩn mực, của phương ngữ, của ngữ vực, thậm chí của cả biệt ngữ xã

hội, đồng thời kèm theo là những sang tạo riêng của cá nhân.

IV. Cấu trúc của hội thoại:

Đơn vị cơ bản của hội thoại là cuộc thoại. Cuộc thoại lại được xem như sự

hợp thành từ các đơn vị nhỏ hơn như đoạn thoại, cặp thoại, tham thoại, hành vi

ngôn ngữ.

Ở tiểu học chỉ sử dụng các đơn vị: cuộc thoại, đoạn thoại và cặp thoại.

1.Cuộc thoại:

• Là đơn vị lớn nhất của hội thoại, là sản phẩm của tình huống hội thoại.

Cuộc thoại giải quyết vấn đề đặt ra trong tình huống hội thoại.

• Các tiêu chí để nhận diện một cuộc thoại:

❖ Nhân vật hội thoại.

❖ Tính thống nhất về thời gian và địa điểm

❖ Về đề tài diễn ngôn

❖ Về ranh giới của cuộc thoại.

• Mô hình điển hình của một cuộc thoại gồm 3 loại đoạn thoại: đoạn thoại

mở đầu, các đoạn thoại phát triển nội dung hội thoại ( tham thoại) và đoạn

thoại kết thúc. Tuy nhiên, những cuộc thoại không điển hìnhcó thể thiếu

một loại đoạn thoại nào đó.

2. Đoạn thoại:

Được xây dựng trên cơ sở xác lập các cặp thoại liện kết chặt chẽ với nhau

về nội dung (chủ đề) về tính duy nhất của đích.

Đoạn thoại ngắn nhất chỉ gồm một cặp thoại, đoạn thoại lớn nhất không thể hạn

định số cặp thoại.

3. Cặp thoại:

Một cặp thoại tối thiểu chỉ gồm một lời trao (lời dẫn nhập) và một lời đáp

(lời hồi đáp) (Cặp thoại điển hình )

Ví dụ:

Dắt xe ra cửa, tôi lễ phép thưa:

-Thưa ba, con xin phép đi học nhóm.

Ba tôi mỉm cười:

- Ờ, nhớ về sớm nghe con!

(Chị em tôi - Theo Liên Hương, TV4 tập 1- trang 59 )

Tuy nhiên, còn nhiều cặp thoại không điển hình.

Ví dụ:

- Bé Gioan nói: Cháu có thể xem chuỗi ngọc lam này được không ạ?

Pi-e lấy chuỗi ngọc đưa cho cô bé.

Vũ Thị Hồng

- 7 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

V. Các quy tắc hội thoại, thương lượng hội thoại:

1. Các quy tắc hội thoại:

1.1. Các quy tắc điều hành luân phiên lượt lời

1.2. Quy tắc chi phối cấu trúc hội thoại

1.3. Quy tắc điều hành nội dung hội thoại

1.4. Những quy tắc chi phối quan hệ lien cá nhân trong hội thoại - phép lịch

sự

2. Thương lượng hội thoại:

2.1. Thương lượng hội thoại là quá trình các đối tượng tham gia qua trao

đổi, bàn bạc, đi đến đồng thuận về các vấn đề cơ bản của cuộc hội thoại như thời

gian, địa điểm, thành phần, đề tài, chủ đề…..

2.2. Những người tham gia hội thoại có thể thương lượng về hình thức và

cấu trúc của hội thoại, các yếu tố ngôn ngữ, nội dung và cách kết thúc hội thoại,

lí lịch và vị thế giao tiếp của các đối tác..

2.3.Ví dụ:

Câu chuyện Bài văn bị điểm không

- Ba đã bao giờ thấy một bài văn bị điểm không chưa, ba?

Tôi ngạc nhiên:

- Đề bài khó lắm sao?

- Không. Cô chỉ yêu cầu “ Tả bố em đang đọc báo”. Có đứa bạn con bảo

ba nó không đọc báo, nhưng rồi nó bịa ra, cũng được 6 điểm.

Tôi thở dài:

- Còn đứa bị điểm không, nó tả thế nào?

- Nó không tả, không viết gì hết. Nó nộp giấy trắng cho cô. Hôm trả bài,

cô giận lắm. Cô hỏi: “ Sao trò không chịu làm bài?” Nó cứ làm thinh. Mãi sau

nó mới bảo: “ Thưa cô, con không có ba”. Nghe nó nói, cô con sứng người. Té

ra, ba nó hi sinh từ khi nó mới sanh. Cô mới nhận lớp nên không biết, ba ạ. Cả

lớp con ai cũng thấy buồn. Lúc ra về, có đứa bảo: “ Sao mày không tả ba của

đứa khác?” Nó cúi đầu. hai giọt nước mắt chảy dài xuống má.

Chuyện về cậu học trò có bài văn bị điểm không đã để lại trong tôi một

nỗi đau, nhưng cũng để lại một bài học về long trung thực.

( Theo Nguyễn Quang Sáng )

Trên đây là VD về thương lượng khi phát hiện ra sai lầm của đối tác tham

gia hội thoại

VI. Các yếu tố kèm lời và phi lời:

Bên cạnh phương tiện chủ yếu để tham gia hội thoại là lời nói, con người

còn có thể sử dụng các yếu tố kèm lời và phi lời.

1. Các yếu tố kèm lời:

➢ Là các yếu tố gắn liền với lời nói, đi kèm cùng với lời nói như ngữ điệu,

trọng âm, cường độ, độ dài, đỉnh giọng…

➢ Các yếu tố kèm lời có vai trò biểu nghĩa rất rõ, đặc biệt là biểu nghĩa ngữ

dụng.

Vũ Thị Hồng

- 8 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

➢ VD: Trong câu chuyện Người ăn xin, yếu tố kèm lời là yếu tố “ông nói

bằng giọng khản đặc”

2. Yếu tố phi lời:

❖ Là những yếu tố không thuộc lời nói nhưng diễn ra song song với lời nói,

thường được dung trong hội thoại mặt đối mặt. Như: cử chỉ, vẻ mặt, ánh

mắt, tư thế cơ thể, sự thay đổi khoảng cách không gian, sự tiếp xúc của cơ

thể…

❖ Các yếu tố phi lời có thể cho người đối thoại nhiều thông tin quan trọng

như giới tính, tuổi tác, thành phần xã hội ….

Vũ Thị Hồng

- 9 -

Trường Tiểu học Cát Linh

Sáng kiến kinh nghiệm

Ch-¬ng II: C¬ së thùc tiÔn cña ®Ò tµi

I.Dạy hội thoại ở tiểu học để dạy giao tiếp bằng tiếng Việt:

Chương trình môn Tiếng Việt ở tiểu học đầu thế kỉ XXI (chương trình

năm 2001 và năm 2006) đều nhấn mạnh dạy tiếng Việt để giao tiếp và trong

giao tiếp.

Dạy tiếng Việt để giao tiếp liên quan đến việc xác định mục tiêu môn học.

Chương trình đã đặt lên hàng đầu mục tiêu “ hình thành và phát triển ở học sinh

các kĩ năng sử dụng tiếng Việt (đọc, viết, nghe, nói) để học tập giao tiếp trong

môi trường hoạt động của lứa tuổi”. Học và luyện tập các kĩ năng sử dụng tiếng

Việt trở thành nội dung cốt lõi của môn Tiếng Việt. Dạy tiếng Việt trong giao

tiếp liên quan đến phương pháp dạy học đặc thù của môn học. Mọi hoạt động

học tập, luyện kĩ năng và kiến thức tiếng Việt phải được diễn ra trong môi

trường giao tiếp.

II. Nội dung dạy hội thoại ở tiểu học:

1. Dạy hội thoại:

1.1.Dạy hội thoại là dạy hoat động nói năng:

Hoạt động trước tiên là dạy kĩ năng nghe và nói, trong đó chú trọng rèn

cho học sinh năng lực nghe hiểu, năng lực nói liền mạch theo đề tài, chủ đề nhất

định và đạt được đích giao tiếp. Quá trình rèn luyện năng lực nghe hiểu và nói

liền mạch là quá trình tiếp nhận và sản sinh lời nói.

Hoạt động nói năng là một loại hoạt động giao tiếp. Dạy hoạt động nói

năng là rèn luyện các kĩ năng giao tiếp, rèn luyện các kĩ năng nói trong các tình

huống giao tiếp cụ thể, phù hợp với các nhân tố giao tiếp, với các đề tà và chủ đề

hội thoại và đạt được đích giao tiếp, hội thoại.

1.2.Dạy hội thoại góp phần phát triển tri thức, nâng cao văn hoá ứng xử

trong xã hội

Dạy hội thoại là dạy huy động vốn kiến thức đã có và xử lí các thông tin

mới tiếp nhận trong hội thoại để tham gia hội thoại làm cho hiểu biết của con

người trở nên phong phú, sắc sảo, mở rộng và nâng cao.

Dạy hội thoại là dạy văn hoá ứng xử trong giao tiếp.

2. Nội dung dạy hội thoại trong chương trình tiếng Việt lớp 4:

Chương trình môn tiếng Việt ở tiểu học năm 2000 đặt mục tiêu “ hình

thành và phát triển ở học sinh các kĩ năng sử dụng tiếng Việt (đọc, nói, nghe,

viết) để học tập giao tiếp trong môi trường hoạt động của lứa tuổi.

Xuất phát tự mục tiêu trên mà nội dung dạy tiếng Việt ở tiểu học đã chú

trọng đến dạy phát triển lời nói cho học sinh thông qua nội dung dạy hội thoại.

Lần đầu tiên, chương trình môn tiếng Việt ở tiểu học đưa hội thoại thành một

nội dung học tập. Các chương trình này quy định các kĩ năng cần rèn luyện

trong phần nội dung chương trình và mức độ cần đạt được trong phần chuẩn

kiến thức và kĩ năng.

Vũ Thị Hồng

- 10 -

Trường Tiểu học Cát Linh