SKKN Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm nên có nhiều thuận lợi trong việc vận dụng các phương pháp dạy học tiên tiến, hiện đại vào quá trình dạy học để bước đầu hình thành cho học sinh phương pháp học tập mang tính chất tìm tòi nghiên cứu, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo. Thực tiễn dạy bộ môn Vật lí ở trường THCS cho thấy, giáo viên còn gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng phương pháp dạy học. Các phương pháp dạy học truyền thống vẫn chiếm ưu thế, học sinh học tập còn thụ động, giáo viên còn tự mình trình bày, biểu diễn các thí nghiệm thực hành để minh họạ cho kiến thức của bài học mà ít tổ chức cho học sinh tham gia hoạt động này, để các em chiếm lĩnh tri thức khoa học một cách chủ động, thỏa mãn được nhu cầu tìm tòi hiểu biết, óc tò mò khoa học của học sinh. Việc tìm kiếm vận dụng những phương pháp dạy học tiên tiến vào quá trình dạy học ở THCS nói chung và bộ Vật lí nói riêng là vấn đề quan trọng để hình thành cho học sinh những phương pháp học tập độc lập, sáng tạo, qua đó để nâng cao chất lượng dạy học. Một trong những phương pháp có nhiều ưu điểm, đáp ứng được mục tiêu trên và có thể vận dụng tốt vào quá trình dạy học bộ môn Vật lí ở THCS là phương pháp "Bàn tay nặn bột".
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hiện nay ở nước ta, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học diễn ra một cách
sôi động trên bình diện cả về lý luận cũng như về thực tiễn. Định hướng đổi mới
phương pháp dạy học đã được nghị quyết TW lần 2 Ban chấp hành Trung ương
khoá VIII khẳng định: "Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục và đào tạo,
khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo của người
học, từng bước áp dụng phương pháp tiên tiến, phương tiện dạy học hiện đại
vào quá trình dạy học đảm bảo thời gian tự học, tự nghiên cứu của học sinh".
Theo định hướng trên, nhiều phương pháp dạy học tiên tiến, hiện tại trên thế
giới như "phương pháp tự phát hiện tri thức", "phương pháp dạy học tích cực",
"phương pháp tương tác" và gần đây là "phương pháp bàn tay nặn bột" từng
bước được vận dụng vào quá trình dạy học ở THCS là bậc học được coi là nền
tảng của hệ thống giáo dục quốc dân.
Vật lí là một môn khoa học thực nghiệm nên có nhiều thuận lợi trong việc
vận dụng các phương pháp dạy học tiên tiến, hiện đại vào quá trình dạy học để
bước đầu hình thành cho học sinh phương pháp học tập mang tính chất tìm tòi
nghiên cứu, rèn luyện nếp tư duy sáng tạo. Thực tiễn dạy bộ môn Vật lí ở trường
THCS cho thấy, giáo viên còn gặp nhiều khó khăn trong việc sử dụng phương
pháp dạy học. Các phương pháp dạy học truyền thống vẫn chiếm ưu thế, học
sinh học tập còn thụ động, giáo viên còn tự mình trình bày, biểu diễn các thí
nghiệm thực hành để minh hoạ cho kiến thức của bài học mà ít tổ chức cho học
sinh tham gia hoạt động này, để các em chiếm lĩnh tri thức khoa học một cách
chủ động, thoả mãn được nhu cầu tìm tòi hiểu biết, óc tò mò khoa học của học
sinh. Việc tìm kiếm vận dụng những phương pháp dạy học tiên tiến vào quá
trình dạy học ở THCS nói chung và bộ Vật lí nói riêng là vấn đề quan trọng để
hình thành cho học sinh những phương pháp học tập độc lập, sáng tạo, qua đó để
nâng cao chất lượng dạy học. Một trong những phương pháp có nhiều ưu điểm,
đáp ứng được mục tiêu trên và có thể vận dụng tốt vào quá trình dạy học bộ môn
Vật lí ở THCS là phương pháp "Bàn tay nặn bột".
Trong những năm gần đây, phương pháp "Bàn tay nặn bột" bước đầu được
thử nghiệm vào quá trình dạy học bộ môn Vật lí trong một số trường tiểu học,
THCS. Tuy nhiên, việc nghiên cứu chỉ ở mức độ hạn hẹp, mang tính chất thử
nghiệm. Việc nghiên cứu và vận dụng phương pháp này vào quá trình dạy học
sao cho phù hợp với điều kiện cụ thể của trường THCS là vấn đề hết sức cần
thiết để góp phần đổi mới phương pháp dạy học. Có như vậy mới hình thành
1
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
được cho học sinh phương pháp học tập đúng đắn, giúp các em thực sự trở thành
"chủ thể" tìm kiếm tri thức. Vì những lý do trên, tôi chọn đề tài nghiên cứu của
mình là: Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình
dạy học môn Vật lí.
2. Mục đích nghiên cứu
Tôi chọn đề tài nghiên cứu này nhằm góp phần vào việc đổi mới phương
pháp dạy học, qua đó nhằm nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Vật lí trong
trường THCS.
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Tìm hiểu cơ sở lý luận của vấn đề nghiên cứu.
- Điều tra thực trạng vận dụng phương pháp dạy học môn Vật lí của một số
giáo viên THCS trên địa bàn Thành phố Hà Nội.
- Đề xuất và thực nghiệm quy trình vận dụng phương pháp "Bàn tay nặn
bột" trong quá trình dạy học bộ môn Vật lí.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu đề tài này của tôi là: Quy trình vận dụng phương
pháp "Bàn tay nặn bột" trong quá trình dạy học môn Vật lí.
- Phạm vi nghiên cứu đề tài: Đề tài tập trung nghiên cứu tại trường THCS.
- Thời gian nghiên cứu đề tài: Năm học 2015 - 2016.
5. Phương pháp nghiên cứu
- Các phương pháp nghiên cứu lý luận:
+ Gồm các phương pháp phân tích, khái quát, tổng kết các tài liệu liên quan
đến đề tài nghiên cứu để xác lập cơ sở lý luận cho đề tài.
- Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn:
+ Phương pháp Ankét: Sử dụng các mẫu phiếu điều tra để thu thập thông tin
về thực trạng vận dụng các phương pháp dạy học, chất lượng dạy học bộ môn
Vật lí, mức độ yêu thích môn học của học sinh, mức độ hiểu biết của giáo viên
về phương pháp "Bàn tay nặn bột".
+ Phương pháp thực nghiệm: Thực nghiệm tác động trên 4 lớp 6 với 200
học sinh của một trường THCS trên địa bàn Thành phố Hà Nội.
+ Phương pháp trò chuyện, phỏng vấn giáo viên và học sinh để thu thập
những thông tin cần thiết cho quá trình nghiên cứu.
6. Giả thuyết khoa học
Nếu trong dạy học môn Vật lí, giáo viên biết vận dụng phương pháp "Bàn
tay nặn bột" theo một quy trình hợp lý, phù hợp với điều kiện cụ thể của trường
THCS thì sẽ phát huy tính tích cực, độc lập, sáng tạo trong học tập của học sinh,
qua đó góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn học này.
2
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
CHƯƠNG 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHƯƠNG PHÁP
"BÀN TAY NẶN BỘT"
1. Lý luận về phương pháp "Bàn tay nặn bột" trong quá trình dạy học bộ
môn Vật lí THCS
1.1. Khái quát về phương pháp dạy học
1.1.1. Khái niệm
Phương pháp là một phạm trù hết sức quan trọng có tính chất quyết định
đối với mọi hoạt động. Phương pháp tồn tại gắn bó với mọi hoạt động của con
người. A.N Krưlốp đã nhấn mạnh tầm quan trọng của phương pháp: "Đối với
con tàu khoa học, phương pháp vừa là chiếc la bàn, lại vừa là bánh lái nó chỉ
phương hướng và cách thức hoạt động". Về phương diện triết học, phương pháp
được hiểu là cách thức, con đường, phương tiện để đạt được mục đích nhất định.
Trên cơ sở các khái niệm về phương pháp nói chung, người ta đã xây dựng
các khái niệm về phương pháp dạy học. Cho đến nay vẫn còn nhiều ý kiến,
nhiều quan điểm khác nhau về khái niệm phương pháp dạy học.
Iu.K. Babanxki cho rằng: "Phương pháp dạy học là cách thức tương tác
giữa thầy và trò nhằm giải quyết các nhiệm vụ giáo dục, giáo dưỡng và phát
triển trong quá trình dạy học". Nhưng một số tác giả lại quan niệm khác.
Theo Dverep.I.D "Phương pháp dạy học là cách thức tương tác giữa thầy
và trò nhằm đạt được mục đích dạy học. Hoạt động này được sử dụng trong các
nguồn nhận thức, các thủ thuật logic, các hoạt động độc lập của học sinh và cách
thức điều khiển quá trình nhận thức của thầy giáo".
I.I Lecne "Phương pháp dạy học là hệ thống những hành động có mục đích
của giáo viên nhằm tổ chức hoạt động nhận thức và thực hành của học sinh, đảm
bảo học sinh lĩnh hội học vấn".
Theo giáo sư Nguyễn Ngọc Quang: "Phương pháp dạy học là cách thức
thực hiện của thầy và trò trong sự phối hợp thống nhất và lĩnh hội của thầy nhằm
làm cho trò tự giác, tích cực, tự lực đạt tới mục đích dạy học".
Ngoài ra còn có nhiều các khái niệm khác nhau về phương pháp dạy học
nhưng tôi chưa có điều kiện đề cập đến. Tuy chưa có định nghĩa cụ thể về
phương pháp dạy học nhưng các tác giả đều thừa nhận rằng phương pháp dạy
học có những đặc trưng sau:
* Phản ánh sự vận động của quá trình nhận thức của học sinh, nhằm đạt
được mục đích đề ra.
* Phản ánh cách thức điều khiển nhận thức, kích thích và xây dựng động
cơ, tổ chức hoạt động nhận thức và kiểm tra đánh giá kết quả.
3
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
1.1.2. Hệ thống các phương pháp dạy học
Trong lý luận dạy học, có nhiều cách phân loại các phương pháp dạy học,
mỗi cách phân loại có một cơ sở riêng.
S.I.Petrốp-xki, E.I' Goloc phân loại phương pháp dạy học theo nguồn tri
thức và đặc điểm tri giác thông tin. Skalin, I.I. Lecne phân loại theo hoạt động
nhận thức của học sinh.
Iu.K.Babanxki đề xuất một hệ thống phương pháp dạy học gồm: Các
phương pháp tổ chức và hoạt động nhận thức, các phương pháp kích thích và
xây dựng động cơ học tập, các phương pháp kiểm tra, các phương pháp này bao
gồm các phương pháp dạy học cụ thể.
N.V Savin đã đưa ra các phương pháp dạy học, hệ thống đó gồm các
phương pháp:
Phương pháp dùng lời: giải thích, đàm thoại, làm việc với sách.
Phương pháp trực quan: quan sát, trình bày tài liệu trực quan.
Phương pháp thực hành luyện tập: miệng, viết, làm thí nghiệm.
Các tác giả ở Việt Nam: Đặng Vũ Hoạt, Hà Thế Ngữ, Phó Đức Hoà đã đưa
ra hệ thống các phương pháp dạy học ở THCS bao gồm:
Nhóm các phương pháp dạy học dùng lời: Thuyết trình, đàm thoại, làm
việc với sách giáo khoa.
Nhóm các phương pháp dạy học thực hành: Luyện tập, ôn tập, tiến hành
thí nghiệm.
Nhóm các phương pháp kiểm tra đánh giá tri thức, kỹ năng, kỹ xảo:
Đối với bộ môn Vật lí, các phương pháp như: Thí nghiệm, quan sát, thảo
luận là những phương pháp chiếm ưu thế, được sử dụng nhiều nhất. Tuy đây là
những phương pháp dạy học tích cực, nhưng trong quá trình sử dụng chỉ dừng
lại ở mức độ giúp học sinh lĩnh hội kiến thức của từng bài. Nhìn chung vẫn chưa
phát huy hết tính tích cực chủ động trong học tập của học sinh. Việc hình thành
cho học sinh phương pháp học, lối tư duy, lập luận khoa học chưa được quan
tâm. Điều này cho chúng ta thấy giữa lý luận và thực tiễn áp dụng phương pháp
dạy học mới còn là một khoảng cách khá xa. Làm thế nào để đưa phương pháp
dạy học mới vào trường THCS một cách sâu rộng và để có kết quả cao trong
giảng dạy là cả một vấn đề, mà giải quyết vấn đề này liên quan đến nhiều yếu tố,
trong đó có việc nghiên cứu vận dụng các phương pháp dạy học mới vào các
môn học. Vì vậy, tôi thấy việc nghiên cứu vấn đề: Vận dụng phương pháp "Bàn
tay nặn bột" trong dạy học bộ môn Vật lí sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy
học bộ môn này và góp phần tích cực vào quá trình đổi mới phương pháp dạy học
trong nhà trường THCS.
4
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
1.2. Phương pháp dạy học "Bàn tay nặn bột"
1.2.1. Khái niệm
“Phương pháp “Bàn tay nặn bột” là cách thức giáo viên tổ chức cho học
sinh tự nghiên cứu để tìm ra cách lý giải thuyết phục cho những kiến thức trong
chương trình học thông qua việc đề xuất, thảo luận và thực hiện các phương án
thí nghiệm”
Ta cũng có thể hình dung phương pháp "Bàn tay nặn bột" cũng giống như
cách người ta làm bánh, phải tự tay nặn bột làm ra cái bánh. Nhưng khác ở chỗ,
người làm bánh chỉ làm ra những cái bánh theo một khuôn mẫu. Còn ở phương
pháp này, người học sinh phải tự làm ra cái bánh theo ý nghĩa của riêng mình.
Nghĩa là cho học sinh các dụng cụ thí nghiệm, đồ dùng học tập, học sinh tiến
hành vạch kế hoạch thực nghiệm để đi tìm tri thức, chân lý khoa học. Như vậy,
phương pháp này đặt học sinh vào vị trí của một nhà khoa học, các em có thể tự
mình tìm tòi, khám phá ra kiến thức bài học thông qua việc độc lập tiến hành các
thí nghiệm khoa học dưới sự giúp đỡ của giáo viên. Do đó việc tiên đoán hiện
tượng và thiết kế phương án thí nghiệm để kiểm tra tiên đoán được coi trọng và
được lặp đi lặp lại trong nhiều tình huống. Đó chính là cách để các em bộc lộ quan
điểm của mình. Vì vậy, trong giờ học cần tạo những cơ hội để các em đưa ra tiên
đoán và bộc lộ các lỗi của mình để sửa chữa.
1.2.2. Đặc điểm của phương pháp "Bàn tay nặn bột"
* Phương pháp "Bàn tay nặn bột" là một trong những con đường nhằm tích
cực hoá hoạt động nhận thức của học sinh.
* Là phương pháp hoàn toàn mới, có mục đích làm tăng cường khả năng
độc lập tự khám phá, tìm tòi, tự nghiên cứu trong quá trình lĩnh hội tri thức và
đồng thời nâng cao khả năng tự học, phương pháp học đúng đắn cho học sinh.
* Phương pháp này phản ánh mối quan hệ biện chứng giữa hoạt động học
và hoạt động dạy. Thể hiện tính đúng đắn của lý luận về đặc điểm tâm sinh lý
của lứa tuổi học sinh THCS.
* Thể hiện sự hoạt động độc lập và hợp tác trong quá trình lĩnh hội tri thức
của người học.
* Phương pháp này góp phần tích cực vào việc đổi mới phương pháp dạy
học hiện nay ở trường THCS.
1.2.3. Ý nghĩa của phương pháp "Bàn tay nặn bột"
Phương pháp "Bàn tay nặn bột" là phương pháp có nhiều ưu điểm, đóng vai
trò to lớn trong việc hình thành và phát triển nhân cách của học sinh. Mở ra
nhiều triển vọng tốt đẹp nếu thực hiện lâu dài và có hệ thống đối với phương
pháp này. Cụ thể:
5
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
a) Phát triển tri giác cho học sinh
Đặc điểm tri giác của học sinh THCS là khi tri giác sự vật, hiện tượng
thường chỉ chú ý đến các đặc tính bên ngoài như: kích thước, hình dáng, màu
sắc và quan tâm đến các chi tiết riêng lẻ, chưa phát triển khả năng tư duy tổng
hợp. Khi sử dụng phương pháp "Bàn tay nặn bột" học sinh sẽ quan sát sự vật,
hiện tượng một cách tỉ mỉ chính xác hơn, cùng lúc quan sát nhiều chi tiết và bắt
đầu xuất hiện nhu cầu giải thích hiện tượng. Qua sự độc lập, quan sát học sinh tự
ghi chép những gì mình quan sát được. Trình độ nhận thức của các em được
nâng cao, các em phát huy khả năng tư duy sáng tạo trong học tập. Mỗi thí
nghiệm, mỗi vấn đề khoa học các em suy nghĩ ra nhiều phương án mới, đồng
thời có khả năng làm ra các dụng cụ thí nghiệm khác để chứng minh cho một
chân lý.
b) Phát triển trí tưởng tượng
Trí tưởng tượng có vai trò rất quan trọng của mỗi một con người. Trong
hoạt động khoa học, trí tưởng tượng lại càng quan trọng hơn. Đối với các nhà
khoa học trí tưởng tượng góp phần to lớn trong việc khám phá, sáng chế phương
tiện, dụng cụ, … phục vụ cho cuộc sống của con người.
Tưởng tượng bắt nguồn từ hiện thực khách quan. Trong dạy học giáo viên
cần chú ý đến việc phát triển trí tưởng tượng cho học sinh. Dạy học theo phương
pháp "Bàn tay nặn bột" đáp ứng được yêu cầu trên qua việc tập cho học sinh
tưởng tượng dựa trên sự mô tả của ngôn ngữ, xây dựng nên biểu tượng mà
không cần phải có sự vật thật đặt trước mắt, nâng tưởng tượng của học sinh từ
chỗ dựa vào trực quan cụ thể lên tưởng tượng dựa vào ngôn ngữ, thông qua
ngôn ngữ.
Trong quá trình học sinh thao tác với dụng cụ thí nghiệm, hình ảnh sự vật
hiện tượng được thể hiện có tính chất đầy đủ hơn và trọn vẹn hơn. Sự sắp xếp
các hiện tượng khá chặt chẽ, đồng thời các em có khả năng gọt dũa những biểu
tượng cũ và sử dụng chúng để tạo biểu tượng mới. Trí tưởng tượng dựa trên
ngôn ngữ của học sinh đã được phát triển.
c) Rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo thực hành, thói quen tự tìm tòi và phát triển ngôn
ngữ khoa học cho học sinh
Ở bậc học THCS, việc rèn luyện tốt kỹ năng, kỹ xảo, sử dụng khéo léo
những dụng cụ thí nghiệm đơn giản là một nhiệm vụ quan trọng. Điều này cũng
có nghĩa, đi đôi với việc cung cấp kiến thức, cần phải hình thành cho học sinh
phương pháp học. Chẳng hạn, việc sử dụng các dụng cụ thí nghiệm khéo léo
chính xác, hiệu quả là điều không thể thiểu được trong việc học tập các môn
khoa học thực nghiệm như: Vật lí, Vật lí học… Trong dạy học, để rèn luyện cho
6
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
học sinh những kỹ năng này, tránh tình trạng đưa các em vào thế bị động, máy
móc cần phải để các em chủ động nhận thức thế giới xung quanh. Sự tích cực sẽ
làm cho tư duy của các em phát triển nhanh hơn. Khi học tập theo phương pháp
này, những thao tác vụng về, bỡ ngỡ, thiếu linh hoạt, chưa có thói quen ghi các
hiện tượng, các quá trình làm thí nghiệm vào vở của mình sẽ được học sinh
nhanh chóng khắc phục bằng sự nhiệt tình tham gia công việc, thích thú sáng tạo
và phát hiện ra các bài thí nghiệm mới.
Học tập theo phương pháp "Bàn tay nặn bột", học sinh là người chủ động
đề xuất các phương án, tìm cách giải quyết các phương án và giải thích kết quả
đã thu được. Điều này có nghĩa là, học sinh phải tự tìm cách trình bày ý tưởng,
phương án tiến hành thật rõ ràng, cụ thể để thuyết phục người nghe. Trước
nhiệm vụ đó học sinh phải vận dụng ngôn ngữ và khả năng sử dụng sắp xếp từ
ngữ để diễn đạt.
Việc học tập theo phương pháp "Bàn tay nặn bột" còn hình thành cho trẻ
tính độc lập, biết phê phán trước những quan điểm phi khoa học. Trẻ học cách
bảo vệ quan điểm của mình, biết lắng nghe người khác, biết thừa nhận trên cơ sở
của lý lẽ, biết làm việc cho mục đích chung trong một khuôn khổ nhất định.
d) Việc giảng dạy khoa học bằng phương pháp "Bàn tay nặn bột" sẽ hình thành
cho học sinh phương pháp học tập tích cực
Như chúng ta đã biết, tình trạng việc giảng dạy hiện nay ở trường THCS,
các thầy cô thường chú ý đến việc truyền đạt, củng cố những kiến thức cho học
sinh nhưng chưa chú trọng đến phương pháp học tập của học sinh dẫn tới kiến
thức mà các em nắm được không được khắc sâu. Chẳng hạn, trong mỗi tiết học,
giáo viên thường củng cố bài học bằng những câu hỏi củng cố thường là những
câu hỏi nhắc lại kiến thức, kiểm tra kiến thức, ít khi người ta chú ý đến việc hỏi
các câu hỏi như: Làm thế nào để em biết được điều đó? Làm cách nào để em
biết được điều đó?
Sử dụng phương pháp "Bàn tay nặn bột" sẽ khắc phục được tình trạng trên.
Phương pháp này sẽ giúp học sinh cách học, khả năng tự học, tự nghiên cứu để
thu thập thông tin trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, có khả năng ứng xử
mọi tình huống, độc lập suy nghĩ, giải thích hiện tượng ở mọi góc cạnh mà
không cần sự đỡ đầu của người khác, nghĩa là các em khám phá thế giới xung
quanh ở mọi lúc, mọi nơi. Khi trình bày một vấn đề nào đó sẽ có sự lập luận rõ
ràng, chặt chẽ, … Có như vậy mới tạo được nền sư phạm lành mạnh.
e) Phương pháp "Bàn tay nặn bột" sẽ hình thành cho học sinh thế giới quan
khoa học đúng đắn
7
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
Khi học tập theo phương pháp, này học sinh có được vốn tri thức khoa học
phong phú và đa dạng, giúp học sinh giải thích được các hiện tượng tự nhiên, có
cái nhìn đúng đắn về hiện tượng tự nhiên. Nghĩa là nhìn thế giới tự nhiên một
cách duy vật biện chứng. Ngoài ra, việc học tập theo phương pháp "Bàn tay nặn
bột" sẽ rèn luyện cho học sinh đức tính tốt đẹp: cần cù, chịu khó, lòng kiên nhẫn,
tính cẩn thận.
1.2.4. Vai trò của giáo viên và học sinh trong quá trình vận dụng phương pháp
"Bàn tay nặn bột"
a. Vai trò của giáo viên
Người giáo viên ở đây không phải là truyền thụ những kiến thức dưới dạng
thuyết trình, trình bày mà là giúp học sinh xây dựng kiến thức bằng cách cùng
hành động với họ. Vì vậy, giáo viên có vai trò là người hướng dẫn, lãnh đạo, tổ
chức cho học sinh hoạt động, làm việc để chiếm lĩnh tri thức khoa học. Giáo
viên phải đưa ra những tình huống, các hoạt động, quyết định hành động đi liền
với những chẩn đoán về sự tiến bộ của học sinh, thu hẹp những cái có thể và chỉ
ra các thông tin nếu thấy cần thiết. Làm cho học sinh học tập một cách tích cực
trong giờ học,… Giáo viên là người trung gian giữa khoa học và học sinh, là
người đàm phán với học sinh những thay đổi nhận thức liên quan đến những câu
hỏi được xử lý, với các thiết bị thực nghiệm thích đáng, với mô hình giải thích
hợp lý, phải đảm bảo sự đón trước và giải quyết các xung đột nhận thức hành
động với mỗi cá nhân học sinh cũng như với mỗi nhóm học sinh và cả lớp. Khi
làm việc với học sinh, giáo viên có thể đặt câu hỏi, gợi ý nhưng không được
phép áp đặt học sinh làm theo, hiểu theo ý chủ quan của mình, câu hỏi phải là
câu hỏi mở.
b. Vai trò của học sinh
Phương pháp dạy học này đặt học sinh vào vị trí của nhà nghiên cứu, tích
cực, chủ động, tự khám phá, phát hiện ra tri thức, chân lý khoa học.
Học sinh sẽ học cách trả lời và tổ chức hành động của họ để có thể đưa ra
câu trả lời thích đáng. Công việc này đòi hỏi học sinh phải mày mò việc nghiên
cứu thông tin. Nghiên cứu những phương tiện có sẵn để trả lời, chính nó đã đề
cập đến việc tập làm khoa học.
Trước một vấn đề khoa học được nêu ra, dưới sự gợi ý tuỳ theo mức độ của
giáo viên, học sinh sẽ chia nhóm, đề xuất quan điểm riêng trong nhóm, thảo
luận, đưa ra quan điểm, phương án thí nghiệm nhằm lý giải tiên đoán của mình.
Mỗi học sinh, mỗi nhóm có một quyển vở để tự phác hoạ, thiết kế thí nghiệm
của mình và tự rút ra kết luận, có thể diễn đạt bằng những sơ đồ, hình vẽ hay lời
văn diễn giải. Quyển vở này sẽ được học sinh lưu lại và học sinh sẽ tự điều
8
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
chỉnh quan điểm, phương án thực hiện khi tìm được câu trả lời có lý hơn. Thiết
bị để làm thí nghiệm cũng có thể do học sinh tự lựa chọn theo ý đồ của riêng
mình, của nhóm. Có thể chọn một vài thứ trong số đồ dùng thí nghiệm có sẵn
trong phòng thí nghiệm, hoặc học sinh cũng có thể tự sưu tầm, tự tạo thiết bị thí
nghiệm từ các nguyên vật liệu có sẵn trong đời sống. Với cách này, không nhất
thiết học sinh chỉ có một phương án thống nhất mà có thể bằng phương án để
tìm ra kết luận.
Như vậy, việc học tập theo phương pháp này đã phát huy tối đa sự hoạt
động độc lập nhận thức của học sinh THCS.
1.2.5. Mối quan hệ giữa phương pháp "Bàn tay nặn bột" với các phương pháp
dạy học khác
Trong quá trình đổi mới phương pháp dạy học ở trường THCS, chúng ta
thấy xuất hiện khá nhiều phương pháp và hình thức dạy học mới như: Dạy học
nêu và giải quyết vấn đề; Dạy học theo lí thuyết kiến tạo; Dạy học dự án; Dạy
học theo góc... với nhiều kĩ thuật tố chức hoạt động học tích cực cho học sinh.
Tuy có những điểm khác biệt nhau nhưng nhìn chung thì các chiến lược dạy
học, phương pháp dạy học đó đều được xây dựng trên tinh thần dạy học giải
quyết vấn đề thông qua việc tổ chức cho học sinh hoạt động tự chủ chiếm lĩnh
kiến thức mà cơ sở của nó là hai lý thuyết phát triển nhận thức của Jean Piaget
(1896-1980) và Lev Vygotsky (1896-1934). Việc học tập của học sinh có bản
chất hoạt động, thông qua hoạt động của bản thân mà chiếm lĩnh kiến thức, hình
thành và phát triển năng lực trí tuệ cũng như quan điểm đạo đức, thái độ. Như
vậy, dạy học là dạy hoạt động. Trong quá trình dạy học, học sinh là chủ thể nhận
thức, giáo viên có vai trò tổ chức, kiểm tra, định hướng hoạt động học tập của
học sinh theo một chiến lược hợp lý sao cho học sinh tự chủ chiếm lĩnh, xây
dựng tri thức. Quá trình dạy học các tri thức thuộc một môn khoa học cụ thể
được hiểu là quá trình hoạt động của giáo viên và của học sinh trong sự tương
tác thống nhất biện chứng của ba thành phần trong hệ dạy học bao gồm: Giáo
viên, học sinh và tư liệu hoạt động dạy học.
Hoạt động học của học sinh bao gồm các hành động với tư liệu dạy học, sự
trao đổi, tranh luận với nhau và sự trao đổi với giáo viên. Hành động học của
học sinh với tư liệu hoạt động dạy học là sự thích ứng của học sinh với tình
huống học tập đồng thời là hành động chiếm lĩnh, xây dựng tri thức cho bản
thân mình. Sự trao đổi, tranh luận giữa học sinh với nhau và giữa học sinh với
giáo viên nhằm tranh thủ sự hỗ trợ xã hội từ phía giáo viên và tập thể học sinh
trong quá trình chiếm lĩnh tri thức. Thông qua các hoạt động của học sinh với tư
9
Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí
liệu học tập và sự trao đổi đó mà giáo viên thu được những thông tin liên hệ
ngược cần thiết cho sự định hướng của giáo viên đối với học sinh.
Hoạt động của giáo viên bao gồm hành động với tư liệu dạy học và sự trao
đổi, định hướng trực tiếp với học sinh. Giáo viên là người tổ chức tư liệu hoạt
động dạy học, cung cấp tư liệu nhằm tạo tình huống cho hoạt động của học sinh.
Dựa trên tư liệu hoạt động dạy học, giáo viên có vai trò tổ chức, kiểm tra, định
hướng hoạt động của học sinh với tư liệu học tập và định hướng sự trao đổi,
tranh luận của học sinh với nhau.
Như vậy, theo quan điểm hiện đại thì dạy học là dạy giải quyết vấn đề, quá
trình dạy - học bao gồm "một hệ thống các hành động có mục đích của giáo viên
tổ chức hoạt động trí óc và tay chân của học sinh, đảm bảo cho học sinh chiếm
lĩnh được nội dung dạy học, đạt được mục tiêu xác định". Trong quá trình dạy
học, giáo viên tổ chức định hướng hành động chiếm lĩnh tri thức của học sinh
phỏng theo tiến trình của chu trình sáng tạo khoa học. Chúng ta có thể hình dung
diễn biến của hoạt động dạy học như sau:
- Giáo viên tổ chức tình huống (giao nhiệm vụ cho học sinh): học sinh hăng
hái đảm nhận nhiệm vụ, gặp khó khăn, nảy sinh vấn đề cần tìm tòi giải quyết.
Dưới sự chỉ đạo của giáo viên, vấn đề được diễn đạt chính xác Vật lí, phù hợp
với mục tiêu dạy học và các nội dung cụ thể đã xác định.
- Học sinh tự chủ tìm tòi giải quyết vấn đề đặt ra. Với sự theo dõi, định
hướng, giúp đỡ của giáo viên, hoạt động học của học sinh diễn ra theo một tiến
trình hợp lí, phù hợp với những đòi hỏi phương pháp luận.
- Giáo viên chỉ đạo sự trao đổi, tranh luận của học sinh, bổ sung, tổng kết,
khái quát Vật lí, thể chế Vật lí tri thức, kiểm tra kết quả học phù hợp với mục
tiêu dạy học các nội dung cụ thể đã xác định.
Trong dạy học bộ môn Vật lí ở trường THCS, đối với việc xây dựng một
kiến thức cụ thể thì tiến trình hoạt động giải quyết vấn đề được mô tả như sau:
"đề xuất vấn đề - suy đoán giải pháp - khảo sát lí thuyết và / hoặc thực nghiệm -
kiểm tra, vận dụng kết quả".
- Đề xuất vấn đề: Từ cái đã biết và nhiệm vụ cần giải quyết nảy sinh nhu
cầu về một cái còn chưa biết, về một cách giải quyết không có sẵn, nhưng hi
vọng có thể tìm tòi, xây dựng được. Diễn đạt nhu cầu đó thành câu hỏi.
- Suy đoán giải pháp: Để giải quyết vấn đề đặt ra, suy đoán điểm xuất phát
cho phép đi tìm lời giải: chọn hoặc đề xuất mô hình có thể vận hành được để đi
tới cái cần tìm; hoặc phỏng đoán các biến cố thực nghiệm có thể xảy ra mà nhờ
đó có thể khảo sát thực nghiệm để xây dựng cái cần tìm.
10
Tải về để xem bản đầy đủ
69 trang
05/12/2024
150
Bạn đang xem 10 trang mẫu của tài liệu "SKKN Quy trình vận dụng phương pháp “Bàn tay nặn bột” trong quá trình dạy học môn Vật lí", để tải tài liệu gốc về máy hãy click vào nút Download ở trên.
File đính kèm:
- skkn_quy_trinh_van_dung_phuong_phap_ban_tay_nan_bot_trong_qu.pdf
